Friday, March 14, 2008

ДУГТУЙГҮЙ СЭТГҮҮЛЧИЙН ЗАДГАЙ ЯРИА

Сэтгүүлч Ц.Ганчимэг надтай хийсэн ярилцлагаа «Өдрийн сонин»-д «Сэтгүүлчдээр нэг их оролдох хэрэггүй гэж мэргэжлийн хүний хувьд зөвлөмөөр байна» гэсэн гарчигтай нийтэлсэн байв. «Доктор Т.Баасансүрэн мэргэжил нэгтнүүдийнхээ тухай илэн далангүй ярьж байна» хэмээн давхар гарчиглаад нүүр бүрт өөр өөр гарчиг өгөн тодотгож «Ер нь аль ч төр засаг сэтгүүлчдээр нэг их оролдох хэрэггүй гэж мэргэжлийн хүний хувьд зөвлөмөөр байна», «Магадгүй зуун жилд ганц удаа олдох эрх чөлөө байх шүү». «Ц.Балдорж, Т.Ганди, Ц.Элбэгдорж ... тэд бүгд алга болсон. Юу ч хүлээгээд нэмэргүй» гэх зэргээр хүч нэмэгдүүлсэн байв. Энэ бол сэтгүүлч хүн өөрийн бүтээлээ уншигчдад хүргэх гэсэн нэг арга юм. Гарчиг онцгой содон, уншигчдыг увидастан татах хүчтэй байх ёстойн жишээ юм. Сэтгүүлчдийн мэргэжлийн нууц ч гэж хэлж болно. Ц.Ганчимэгийн тэрхүү ярилцлагыг бүрэн эхээр нь дор сийрүүлье.
БНПУ-д суух Онц бөгөөд бүрэн эрхэт Элчин сайдаар томилогдоод хэдхэн хоногийн дараа холхи тийш, хүний газар, Төрийн алба хашихаар одох гэж буй Монголын сэтгүүл зүйн нэрт хүн ноён Тугалхүүгийн Баасансүрэнтэй уулзаж ярилцлаа.
-Удахгүй та Польш орныг зорино. Монголын сэтгүүлчдээс дипломат албанд шилжсэн анхны хүн боллоо. Танд баяр хүргэе!
-За баярлалаа.Сэтгүүлчдээс гэвэл нээрээ анхны хүн байж магадгүй юм. Санаандгүй томилолт л доо. Яг бичиж байгаа сэтгүүлч гэдэг утгаараа таны хэлж байгаа үнэн байж мэднэ. Өмнө нь «Үнэн» сонины ерөнхий эрхлэгч Ц.Намсрай гуай БНАГУ-д элчин сайдаар ажиллаж байсан. Зохиолчдын хувьд гэвэл энэ анхных нь биш. Дипломат албанд ажиллаж байсан олон зохиолч бий л дээ. Яруу найрагч Доржпалам гуай дипломат алба хашиж байсан юм билээ. Бас Д.Маам дипломат албанд зүтгэж явсан удаатай.
-Гэхдээ тэд яг элчин сайдаар бол ажиллаж байгаагүй байхаа?
-Тийм л дээ. Зүгээр дипломат алба хашиж байсан гэдэг утгаар би хэлж байна. Яг мэргэжлийн сэтгүүлчдээс энэ томилолт анхных нь байж магадгүй ээ.
-Ер нь та Польшийг хэр мэдэх вэ?
-Их сонин. Сая би Улаанбаатарт суугаа Польшийн Элчин сайд, ноён Дембиницкитэй уулзлаа. Тэгээд ярьж хөөрч суутал надаас яг наад асуултыг чинь асуусан л даа. Би Польшийг их муу мэддэг хүний нэг. Алба ажил хашиж ард түмнийхээ буянаар бишгүй явжээ. Европоор нилээн явж, бас Азиар. Ялангуяа Азийг бол бараг гүйцээсэн байна лээ. Ажил төрөл л тэгж таарч байж дээ. Европийн хувьд Софид очсон. Берлинд, Прагад, Венад очсон байхад Варшавт очоогүй байгаа юм. Польшийн хилийн дээсийг би анх удаа алхах гэж байна. Ер нь бол Польшийн урлаг, утга зохиол, түүх соёлоос нь мэднэ л дээ. Польшоос төрөн гарсан нэртэй зүтгэлтнүүд, одуудыг та бид бүгдээрээ л мэддэг шүү дээ. Ижил зовлон жаргал туулсан орнууд юм чинь. Социализмын үед ч хамт явж байсан. Социализмаас капитиализмд шилжих шилжилтийн үед ч хамтдаа л явсан. Одоо ч хамт явж байна. Польш, Монгол хоёр улс эртний уламжлалт найрсаг харилцаатай орнууд. Яг Польшийн сэтгүүлчидтэй хамт сурч байсан уу гэвэл миний хувьд үгүй. МГУ-д намайг сурч байхад олон орны оюутнууд сурч байсан. Яагаад ч юм польш оюутан байгаагүй. Нийгмийн ухааны академид сурч байхад тэнд Польшийн хүмүүс эрдмийн зэрэг хамгаалдаг байсан. Яг сэтгүүл зүйн салбарт бас тааралдаагүй өнгөрсөн. Тийм учраас би цоо шинэ ертөнцөд хөл тавьж байна гэсэн үг.
-Ингээд та хүний газар дипломатчийн цэмцгэр алба хашин суух боллоо. Гэхдээ та сэтгүүлч, уран бүтээлч хүн. Ганзага хоосон буцаж ирэхгүй байх. Юу хийхээр төлөвлөж байна?
-Гадаад хэргийн Яаман дээр 45 хоног дадлага хийлээ. Олон зүйл олж уншлаа. Польш,Монголын хооронд дипломат харилцаа үүсч хөгжсөнөөс хойшхи үеийн бүхий л баримт бичгүүдийг уншиж судаллаа.Ийм ч үүрэгтэй байдаг. Ганц манайд биш, бүх улсад ийм байдаг. Би Монголоос Польш руу явж байгаа 15 дахь Элчин сайд юм байна лээ. Өмнөх Элчин сайдуудын нэрсийг харсан чинь Монголын дандаа аварга том дипломатчид байсан. Энэ хариуцлагатай албыг хашуулахаар шийдвэрлэсэн явдал бол Монгол,Польшийн хооронд тогтсон уламжлалт найрсаг харилцааг улам бататган хөгжүүл гэж Монгол Улсын төрөөс өгч байгаа даалгавар гэж би хүлээж авч байна. Сая Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Багабанди надад Итгэмжлэх жуух бичиг гардуулахдаа ч энэ үүргийг чухалчлан хэлж сануулсан. Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн өгсөн үүрэг даалгавар миний үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл болно. Миний тэр газар очоод явуулах үндсэн үйл ажиллагаа энэ. Гэвч би мэргэжлийн сэтгүүлч хүн юм болохоор, уран зохиолч хүн юм болохоор өөрийн мэргэжлийг хаяна гэж огтхон ч байхгүй.
Сүүлчийн томилолтоор МОНЦАМЭ-д хоёр жил хагас хэртээ ажиллаа. Би чинь МОНЦАМЭ-д дөрвөн удаа ирж ажилласан хүн байгаа юм. Нэг яваад л нэг ирээд л байдаг. Энэ хооронд Монголын сэтгүүл зүйн талаар, ялангуяа Монголын сэтгүүл зүйд Үндэсний мэдээллийн агентлагийн эзлэх байр суурь, түүний өнөөдөр, өчигдрийн байдал, хэтийн төлөвийн асуудлаар нэлээд зүйлийг судалж тодотгох гэж оролдсон. 1990 оноос хойш битүүхэндээ шинжлэх ухааны докторын ажил хийх санаатай нэлээд ноцолдлоо. Тун дөхөж явсан боловч үүндээ ямар нэгэн хэмжээгээр цэг хатгачихлаа. Гэхдээ энэ ажил цаашид үргэлжлэх байх гэж найдаж байна. Польшоос бол би Ш.Цэрэнпил сэтгүүлчийн өдөж, хатгаж «Өдрийн сонин»-д бичсэнчлэн ямар ч байсан номтой ирнэ. Японд нэг удаа бүтэн сар явж байсан. Олон орны сэтгүүлчидтэй уулзаж байсан. Сайн сайн лекцүүд сонсож байлаа. Үр дүнд нь Японы тухай замын тэмдэглэлийн ном гарсан. Оюутнууд уншдаг л юм. Туркад бас хагас сар сургалт хийсэн. Турк, Монгол хоёр чинь өнө эртний нэг нутаг дэвсгэрт овог аймаг болж аж төрж явсан улсууд. Бүр чулуун хөшөөгөөрөө хүртэл холбогдсон сонин ард түмэн. Тэр тухай нэг тэмдэглэлийн ном бичсэн. Польшийн гайхамшигтай сонин ард түмний дотор гурван жил аж төрчихөөд номгүй хоосон буцаж ирвэл та бүхэн намайг үл ойлгоно. Би өөрийгөө ч үл ойлгоно. Тийм учраас би Польшийн ард түмний тухай нийтлэлийн номтой ирнэ. Гэхдээ одоо яг тийм сэдэвтэй ном гэж хэлж амлахад арай эрт байна.Бас зарим нэг хүмүүс «Өө энэ Баасансүрэн чинь ном л бичих гэж явж байгаа юм байна» гэж ойлгох ч юм билүү. / инээв/
-Сэтгүүлчийн тухай муу мэдээ сонсох үедээ таны зүрх сэтгэл уй гунигт автдаг уу? Хэдийгээр та улс төрийн карер хөөн одож байгаа ч энэ ертөнц таных шүү дээ?
-Их сонин асуулт байна. Мэргэжлийн сэтгүүлч хүн учраас сэтгүүлчдийн тухай сайн муу яриа хөөрөө, үг үсэг бүхэн миний зүрх сэтгэл дундуур зүсч урсан өнгөрдөг. Өглөө ирээд сонинуудаа уншиж байгаад «Ямар сайхан сэтгүүлч гараад ирэв ээ. Хаанаас гараад ирэв ээ. Ямар сайхан авьяас вэ» гэж баярлаж хөөрнө. Олиггүй санаа ханхалсан, бохир бичлэг уншаад «Манай сэтгүүл зүйг ямар муухай булингартуулж, яасан муухай буртаглаж байна аа» гэж сэтгэлээ шимшрүүлж суудаг. Өнгөрснийг нэхэн санагалзлаа гэж битгий бодоорой. Наяад оны дундуур, ялангуяа Монголд өөрчлөн байгуулалт, шинэчлэлийг анх сэдэж байх үед сэтгүүлчид шиг нэр хүндтэй хүн энэ Монголын нийгэмд чинь байгаагүй юм шүү. Энэ бол бодит үнэн. Түүхэн үнэн юм. Монголын ард түмэн, Монголын уншигчид, юм мэддэг бүх хүн сэтгүүлчдийг тойрон ханарч байсан үе бий юм шүү. Би өөрөө үүний амьд гэрчийн нэг. Сэтгүүлчдийн үгэнд итгэдэг, үг ёстой сум, бөмбөг мэт тусдаг байлаа. Сэтгүүлчээр шүүмжлүүлсэн байгууллагыг зад авдаг, удирдлагыг нь сольдог ийм үе байсан. Монголын анхны парламент, анхны бага хуралд олон сэтгүүлч сонгогдсон нь цаанаа бас ийм учиртай юм шүү. Телевизийн сэтгүүлч, сонины сэтгүүлчид чинь бараг 100 хувь гэхэд хаашаа юм ард нийтийн 70-80 хувийн санал авч гарч ирж байсан юм шүү дээ. Сэтгүүлчдэд тэгж их итгэдэг байсан үе манай түүхэнд бас байсан юм аа.
-Өмнөх нийгмийн үед сэтгүүлчдийн нэр хүнд ямар их өндөр байсан тухай та ярилаа. Харин ч тэр үед сэтгүүлчид үзэл суртлын жинхэнэ зэвсэг болж байсан юм биш үү?
-Сэтгүүлч гэдэг энэ мэргэжил чинь хүн төрлөхтний анхны ууган мэргэжлүүдийн нэг. Нийгэм үүсэхэд, хүн үүсэхэд, үг яриа үүсэхэд л сэтгүүл зүйн элементүүд хамт үүссэн байгаа юм. Сэтгүүл зүйн түүхийн бүх үеийг авч үзэхэд сэтгүүлчид бол ямагт нийгэмд үйлчилж ирсэн. Нийгмийн түүх болж явсан. Нийгмийн сэтгүүлч байсаар ирсэн. Энэ бол бас бодит үнэн нь. Одоо ч тийм байна. Нийгэм байхад сэтгүүл зүй байна. Энэ бол нийгмийн шинжлэх ухаан. Сэтгүүлчид хэзээ ямагт нийгэмд үйлчилнэ. Өөрөөр хэлбэл ард түмэнд гэдэг юм уу, эсвэл тодорхой бүлэгт үйлчилж л таарна. Энэ утгаараа бол үзэл суртлын зэвсэг болж байсан гэвэл үнэн. Болж байсан. Өнөөдөр ч мөн адил болж л байгаа шүү дээ. Үүнийг та бид олж харахгүй байна гэвэл худлаа л биз дээ. Яахав хэсэг сэтгүүлчид чөлөөт сэтгүүлчдийн бүлэг үүсгээд, тийм ойлголт нийгэмд бий болгоод ажиллаж л байна. Тэр бол хараат байдлаас зугтах гэсэн арга мөн л дөө. Үүнийг дагаад дөрөв дэх засаглалыг тогтоох гэсэн оролдлого, түүн рүү чиглэсэн урсгал үүсдэг үү гэвэл үүсдэг. Өнөөдрийн монголын нийгмийн сэтгүүл зүйг харсан ч үзэл суртал /арай ахадсан нэр ч юм уу даа/ авч яваа юу гэвэл авч яваа л байхгүй юу.
-Социализмийн үед хот хөдөөгүй сэтгүүлчдээ буудлынхаа «люкс» өрөөнд залдаг, хүндэлдэг, бас айж эмээж сүрддэг байж. Тэгвэл одоо байдал өөрчлөгдсөн. Сэтгүүлчид нохой шиг хөөгддөг боллоо. Жирийн нэг «муу» албан тушаалтны амнаас үг тосч, үүдэнд нь хэдэн цагаар хүлээдэг болсон. Бичсэн зүйлээсээ болж цагдаа, шүүх, элдвийн бүлэглэлүүдэд дарамтлуулдаг болсон. Уучлаарай, та над шиг диктофон, зургийн аппаратаа цүнхлээд фронт дээр ажиллаагүй их удсан байх. Тэгээд төсөөрч холдсон байж магадгүй юм.
-Магадгүй ээ, гэхдээ би мэдэрч байна. Уучлаарай, тэр нэр хүндээ бид өөрсдөө алдсан юм шүү дээ. Үүнийгээ мэдэж байгаа биз?
-Тийм гэж үү?
-Тэр алдааг сэтгүүлчид хамгаас түрүүнд өөрсдөөсөө эрж хайх ёстой. Би харин ч өөр хүнд хэлж байгаагүй юм шүү. Жаахан хатуу санагдаж байж магадгүй. Гэхдээ энэ үнэн. /Тэр энэ үгийг нь хэн нэгэн хүн сонсчихож байгаа юм шиг ширээндээ наалдан тонгойж ирээд амандаа зөөлөн шивнэж хэлэв. Эргэн тойрон чимээгүй. Гадны хүн байхгүй. Ердөө л хоёр сэтгүүлч өөд өөдөөсөө хараад сууж байв. Гэхдээ түүний ийн нууцалж ирэн аминчлах нь нэг л уяралтай өөриймсөг. Бас гашуувтар санагдаад байлаа/ Бид нар худлаа хэлж эхэлсэн. Хүний захиалгаар ажиллаж эхэлсэн байхгүй юү. Өөрөөр хэлбэл манай сэтгүүл зүйн гал тогоо ерээд оны дундуур тодорхой хүчин зүйлүүдийн улмаас бузартаж булингартсан юм. Үүнийг би сэтгүүлч хүний хувьд, хичнээн гашуун байлаа ч хэлэх ёстой. Ийм сэдвийг Ц.Дашдондов сэтгүүлч л хааяа хөнддөг байсан. Өөр ганц нэгхэн хүн хэлдэг. Тэгэхдээ их ховор. Хуучин манайд 1000-аад сэтгүүлчид ажилладаг байлаа.
-Одоо?
-Одоо 2000-аад сэтгүүлч ажиллаж байна.
-Сэтгүүл зүй булингартсан гэж та хэллээ. Чухам ямар хүчин зүйлүүдийн улмаас тэр вэ?
-Тэр булингар яагаад үүссэн бэ гэж үү? Манай гал тогоонд мэргэжлийн бус хүмүүс орж ирсэнтэй холбоотой юм. Мэргэжлийн их, дээд сургуулийг дүүргэсэн, үүргээ сайн мэддэг, мэргэжлийн ёс зүйгээ мэддэг жинхэнэ сэтгүүлчид бол энэ шинжлэх ухаандаа хайртай, үнэнч хүмүүс байдаг. Гэтэл зах зээлийн үед энэ талаар огт дөргүй, хөндлөнгийн, гадны хүмүүс манай салбар луу, сэтгүүл зүйн арми руу хөл тавин түрж орж ирсэн. Зоригтой орж ирсэн. Бизнес хийх гэж орж ирсэн. Тийм хүмүүс, ийм мэргэжлийн бусчууд «наук»-аа мэддэггүй. Мэддэггүй учраас хайрладаггүй. Хайр найргүй ханддаг. Хөндлөн гулдгүй шогшдог. Тийм улсуудаас чинь ямар ч алхам гардаг байхгүй юу. Гэхдээ тэдний дотроос цөөхөн хүн арга эвээ олоод «энэ салбар чинь ийм хуультай юм байна. Ийм зарчимтай юм байна» гэж ухаарч мэдрээд бидний эгнээнд орж сэтгүүлч болчхоод явж буй нь бас бий. Зуун хувь үгүйсгэхгүй. Өөрөө түрүү хэлсэн шүү дээ. Сэтгүүл зүй чинь үзэл суртлын зэвсэг болж байсан юм бишүү гэж. Тэгвэл өнөөдөр сэтгүүл зүй мөнгө олох хэрэгсэл болж байна шүү дээ. Бид ингэж алхам алхмаар нэр хүндээ унагаж эхэлсэн. Гэхдээ би бүх сэтгүүлчдийг хамруулж байгаа юм биш шүү. Тодорхой хэсэг нь унагаснаас болоод ийм нэр хаяг зүүж байна. Уншигчдын заримынх нь итгэл алдарч эхэлсэн. Одоо сэтгүүлчдийн нэр хүнд сайн байна уу гэж асуувал «сайн» гэж хэлж чадахгүй. Сэтгүүлчдэд итгэдэг олон түмний итгэл байгаа юу гэвэл би бас «байгаа» гэж хэлж чадахгүй нь. Гэхдээ өнөө үе маань шилжилтийн тодорхой үе байх болов уу. Яваа яваандаа сэтгүүлчдийн нэр хүнд өснө. Нийгэмд эдэн шиг хэрэгтэй хүн байдаггүй юм байна. Энэ ардчиллыг, энэ эрх чөлөөг, энэ эх оронч үзлийг, энэ шинэчлэлийг чинь хэрэгжүүлэхэд, бий болгоход, тогтворжуулахад, хөгжүүлэхэд сэтгүүлчид шиг хэрэгтэй хүмүүс байхгүй юм байна гэж ард түмэн эргээд ойлгох цаг ирнэ гэж би бодож байна. Сэтгүүлчдийн нэр хүнд эргээд өндөрт гарна гэдэгт итгэж байна. Гэхдээ энэ сэргэлт чөлөөт сэтгүүлчид гэдэг утгаараа илрэлээ олж тодрон гарах болов уу даа.
-Тэгээд ерэн оны тэр гэнэт дэлдсэн эрх чөлөөний харанганаас хойш сэтгүүл зүйд ямар нэгэн дэвшил, ахиц гараагүй хэрэг үү?
-Бид чинь хоёр нийгмийн үед хоёуланд нь амьдарсан хүмүүс учраас магадгүй өнгөрсөн нийгмийн үлдэц илүү их шингээстэй байж ч болох юм. Бүх юм хүлээстэй байна. Энэ хүлээсийг л тас татаад хаячихвал утга зохиол ч мандана. Яруу найраг ч улам сайхан болно. Кино ч улам гоё болно. За тэгээд сэтгүүл зүй ч мандана гэж ойлгож хүлээж байсан хүмүүс зөндөө л дөө. Бид ч ямар нэг хэмжээгээр тэгж л бодож явсан байх. Гэтэл тэр сайхан үе хүрч ирээд 12 жил болж байна. Харамсалтай нь «Цогт тайж» шиг кино гарахгүй байна. «Мандухай цэцэн хатан» шиг кино төрөхгүй л байна шүү дээ. «Цаг төрийн үймээн», «Тунгалаг тамир» шиг роман бас төдийлөн олон гарахгүй л байна. Ер нь гарахгүй нь л дээ. Магадгүй нөгөө 80-аад оны сүүлч, ерээд оны эхээр бичиж байсан Ш.Цэен-Ойдовын байгаль хамгаалах, Г.Жамцын байгаль хамгаалах, Ц.Балдоржийн байгаль хамгаалах сэдэв ч байдаг юм уу, аль эсвэл Ш.Цэрэнпилийн бичиж байсан шиг хөргүүд олон гарч байна уу гэвэл, алга л байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр зэрэг гол нь тэр хүлээснээс суллагдсан гэдэгтээ байна уу, үгүй юү гэдэг дээр би бас эргэлзээд, хааяа зарим нэг хүмүүстэй тааралдаад ярьж хөөрч л байдаг юм. Тэрэндээ гол нь биш байхаа. Өөр учир начир байгаа болов уу.
-Тэгвэл цаг хугацааны үнэлэмж хаачих болж байна аа?
-Гэхдээ би дэвшил огт гараагүй гэж хэлээгүй. Үнэхээр сэтгэлгээний эрх чөлөө бий болно гэдэг чинь агуу их том зүйл, олдошгүй ховорхон үнэт зүйл шүү дээ. Ерөөсөө Монголд шинэ нийгэм бий болсны хамгийн гол нь сэтгэлгээнд гарсан эрх чөлөө мөн шүү. Чөлөөтэй сэтгэх, чөлөөтэй хэлэх, чөлөөтэй амьдрах, айж эмээхгүй үзэл бодлоо илэрхийлэх, түүний дотор сэтгүүлчид үгээ чөлөөтэй хэлнэ гэдэг бол гайхамшигтай, үнэхээр 100 жилд магадгүй ганц удаа олддог, тэгээд цаашаа хөгждөг тийм эрх чөлөө байж тун болзошгүй. Гэхдээ энэ агуу эрх чөлөөг их үнэнч, болгоомжтой, хүнлэг сайхнаар эдлэх ёстой. Их зөв авч явах ёстой.
-Гэвч эрх чөлөөний гай гамшиг тоо томшгүй. Заримдаа залхах юм. Зарим маань сэтгэн бичих, хэлэх эрх чөлөөгөө авсны дараа үзгээ ялааны алуур гэж андуурсан. Түүгээрээ эрх мэдэлтнүүдийг, илүү явж байгаагаа, их тод гялалзаад байгаагаа цохиж алж болно гэж хадуурсан.
-АНУ-ын сэтгүүл зүйн багш нарын лекц, бичсэн ном судлалыг үзэхэд, Японы сэтгүүл зүйн практикийг судлахад, өнөөдрийн Монгол Улсын Их Сургуульд зааж байгаа сэтгүүл зүйн ангийн программыг харахад их ойролцоо л доо. Тэндээс санаа авсан нь ойлгомжтой. Оросын сэтгүүл зүйгээс авсан юм ч багагүй бий. АНУ-ын сэтгүүл зүйгээс гол онол, арга зүйгээ авч байгаа. Гэхдээ энэ бүхнээс үзэхэд бүх улс оронд, тэдгээрийн хэвлэл мэдээллийн газруудад сэтгүүл зүйн үндсэн зургаан зарчим үйлчилж байгаа нь мэдрэгддэг юм. Та мэдэх байлгүй дээ. Энэ маань бидний, нийт сэтгүүлчдийн үйл ажиллагаандаа баримталж байх ёстой луужин юм шүү дээ. Тэр зургаан зарчмаас үндэслэж сэтгүүл зүйн үндсэн долоон үүрэг гарч ирдэг. Мэдээллийн аль ч салбарт ажиллаж байгаа сэтгүүлч хүн тэр долоон үүргийг заавал биелүүлж байх ёстой. Энэ зургаан зарчим, долоон үүргээс маань бидний ёс зүй үүдэн гарч ирж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл сэтгүүлч хүн зөвхөн үнэнийг хэлэх ёстой ч гэдэг юм уу. Ил тод байх ёстой гэдэг ч юм уу. Ёс зүй гэдэг маань цоо шинэ, огт өөр зүйл биш л дээ.
-Мэдээллийн ертөнцийн нөлөө бүхий хүнтэй уулзсаных хэдхэн хоногийн өмнө Төв талбайд болсон баривчлагааны тухай асуулгүй орхиж чадахгүй нь. Тэр баривчилгаа шөнөөр явагдсан. Үүргээ биелүүлж явсан сэтгүүлчдийг баривчилсан. Хүмүүсийг бороохойдож, зодож хорих байр руу ачсан. Тэнд үндсэндээ цагдаа «харигслал» явуулсан. Та үүнийг мэдээд ичив үү. Эсвэл танд энэ сэдвийг хөндөх «онцгүй» байна уу?
-Би тэр болсон явдлын тухай зөвхөн хэвлэлээс л уншиж мэдлээ. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Ц.Нямдоржийн ярилцлагыг сониноос уншлаа. Ийм юм болсон эсэхэд би жаахан итгэж ядаж л байна. Аль нэг нь хэтрүүлж мэдээлээгүй биз?
-Та сэтгүүлч Уянгын амжиж бичсэн дүрс бичлэгүүдийг үзээгүй юмаа даа?
- Би тийм сурвалжлага үзээгүй л дээ. Тэнд ажиллаж байсан сэтгүүлчид маань «Би Өдрийн сонины сурвалжлагч байна», «Би Өнөөдөр сонины хүн байна аа» гээд зогсож байхад цагдаа нар шууд ачаад явчихгүй л байсан болов уу. Гэтэл яагаад тийм болсныг би ойлгохгүй л байна. Би итгэж ядаж байна. Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэл мэдэгдэл гаргасан байна лээ. Би уншсан. Үнэхээр тийм явдал болсон бол сэтгүүлчдийн байгууллага мэдэгдэл гаргалгүй яахав. Би Монголын сэтгүүлчдийн нэгдсэн эвлэлийн гүйцэтгэх хорооны гишүүний нэг л дээ. Надтай уг мэдэгдлийг гаргахын өмнө зөвлөөгүй, яриагүй. Би сонины мэдээ уншаад МСНЭ-ийн Гүйцэтгэх хорооны өөр нэг гишүүн рүү утасдаж асуусан. Пүрэвдаш руу ярьсан л даа. Бас л тэр гишүүнтэйгээ төдийлөн зөвлөлдөж ярилцаагүй юм байна лээ. Бодвол дийлэнх олонхи нь хуралдаж ярилцаад гаргаа байлгүй дээ. Ганц Д.Цэнджав яалаа гэж бие дааж гаргав гэж. Тэгвэл өнөөх ардчилал маань байхгүй болно биз дээ.
Сэтгүүлчдийг хүчний байгууллагынхан мэдсэн ч, мэдээгүй ч саатуулна гэдэг тусгүй. Ер нь аль ч улс орны төр, засаг сэтгүүлчдээр нэг их оролдохын хэрэг байхгүй. Үүнийг би мэргэжлийн хүний хувьд зөвлөх байна.
-Уучлаарай, ноён Баасансүрэн. Таны үг дэд сайд Ц.Мөнх-Оргилын хэлсэн «Духан дээрээ сэтгүүлч гээд биччихсэн байсан бол юу гэж баривчлах юм бэ» гэсэн сонин үгтэй ойролцоо сонсогдлоо. Бас манай нэг эмэгтэй сэтгүүлч хоригдож байгаа. Энэ талаар та байр сууриа илэрхийлээгүй санагдана. Хэрэв танд садаатай гэж үзвэл бид энэ яриаг орхиж ч болно.
-Сэтгүүлч хүн хоригдоно гэдэг бол сэтгүүлчдийн хувьд ямар сайн байх юм бэ. Муу л хэрэг шүү дээ. Сэтгүүлчдийг хорьж байгаа нийгэм ч гэсэн ямар ардчилалтай орон болохоо гадаадад харуулж л байгаа хэрэг гэж олон хүн үзнэ шүү дээ. Ялангуяа гадна талдаа. Ханддолгорыг тийм байдалд орсон явдалд би мэргэжил нэгт сэтгүүлчийн хувьд харамсаж байна. Хуулийн байгууллага яг өнөөдөр хэрэгжиж байгаа тэр хуулиа барьсан байх гэдэгт би бас итгэж байна. Яагаад гэвэл бүх юм хууль эрх, ёс зүй, ном дүрмийн дагуу л хийгдэх ёстой. Шүүх гэдэг чинь хэнээс ч хараат бус зөвхөн өөрийнхөө хууль дүрмэнд л захирагддаг ёстой гэсэн биз дээ. Бүх хүн шүүхийн өмнө адил тэгш гэдэг биз дээ? Гэхдээ би Ханддолгорыг нэг юман дээр огт өмөөрөхгүй. Монгол Улсад ДОХ-ын тухай тусгайлсан хууль бий. Ерөөсөө ийм хууль соёлтой бүх улс оронд байдаг. Хэнийг ч ямар ч өвчтэй байсан, түүнийг нь зарлан тунхаглаж болдоггүй. Тэр тусмаа ДОХ өвчтэй хүнийг. Бичиж байгаа сэтгүүлч нь Ганчимэг ч байна уу, сонины эрхлэгч ч байна уу тэр огт хамаагүй. Хамаг учир нь ингэж болохгүйд байгаа юм. Баасансүрэн хавдар туссан байж болно. Түүнийг нь ийм хавдартай гэнээ гэж олон нийтэд хэн ч зарлах эрхгүй. Дамба дэлдгэр чихтэй байж болно. Түүнийг дэлдгэр чихтэй гэж сэтгүүлч хүн шоолж бичиж болохгүй. Энэ бол нөгөө бид хоёрын түрүү зөндөө ярьсан мэргэжлийн ёс зүйгээ алдаж байгаагийн том жишээ.
-ДОХ-ын аюулд хүн төрөлхтөн нэрвэгдсэн. Нийгэмд сэрэмжлүүлэх үүднээс л бичсэн зүйл шүү дээ?
-Үгүй ээ, Ганчимэгээ түүнийг чинь арай өөрөөр бичиж болно шүү дээ. Дорж ДОХ-ын халдвар авсан байж болзошгүйг олж мэдсэн юм бол заавал Доржийн нэрийг зарлаад яах юм бэ. Балдан болгож нэрийг нь өөрчлөөд бичиж болно шүү дээ. Ханддолгор бол мэргэжлийн сэтгүүлч хүний хувьд байж болшгүй алдаа гаргасан. Бусдаас илүү эрх чөлөөг бид эдлэх ёсгүй юм шүү. Харин илүү үүрэг хариуцлага хүлээнэ. Бид гоомой алдаа хийж бусдын идэш болж огт болохгүй. Чи залуу сэтгүүлч. Би чамд сургамж болох үүднээс нэг жишээ ярьж өгье л дөө. «Улаан од» гэдэг сонин байсныг мэдэх үү?
-Мэднээ.
-Тэр сонины нэг залуу сэтгүүлч тухайн үедээ «Ногоон Бадарч» гэж бодит хүний тухай бичсэн юм л даа. Увс нутгийн хүн. Нэгдлийн дарга байлуу, яалаа. Тэр нь ногоон нүдтэй хүн юм байна л даа. Улсууд ногоон Бадарч л гээд ярьж хэлээд хэвшчихсэн хэрэг. Тэр нь яваандаа хоч нь болчихсон. Түүнийг өнөөх сэтгүүлч олж сонсоод олзуурхаад тэр чигээр нь биччихжээ. Бас нэг шог хошин дууны дөрвөн мөр шүлэг нэмж оруулаад шүү. Нөгөө хүн нь гомдоод, бөөн зарга үүслээ. Цэргийн ч сониныг хэлэх үү, хууль ч чанга байсан цаг үе. Тэр залууг шийтгэх болов оо. Би тэр үед Сэтгүүлчдийн холбооны орлогч дарга байсан. Манайд ёс зүйн зөвлөл гэж ажиллаж байсан юм. Одоо энэ шүүмжлэгч Бажуудайн Ганбат толгойлдог. Бид тэр залуу сэтгүүлчээ авч үлдэхийн тулд ажиллаа. Ёс зүйн дүгнэлт энэ тэр гаргаад л хамгаалж гарлаа. Тогтохжаргал гэж манай хуулийн зөвлөх байсан юм. Тэр үед эмнэлэгт хэвтэж байсан. Би машин явуулж, эмнэлгийн халаадтай нь дуудаж гаргаад шүүхийн танхимд авчирч өмгөөлүүлж байлаа даа. Тэгээд л залуу сэтгүүлчээ өмгөөлж хамгаалаад ял шийтгэлгүй авч гарч чадаж байлаа.
-Тэр сэтгүүлч ямар их баярласан бол. Сэтгэл хөдөлгөмөөр гоё дурсамж байна.
-Тиймээ, сайхан дурсамж. Тэр залуу маань дараа нь нэр хүндтэй сэтгүүлч болсон. Гадаадын өндөр нэр хүндтэй шагнал хүртэл хүртсэн. «Монгол дээвэргүй шорон» энэ тэр гээд л олон сайхан нийтлэл бичсэн л дээ. Тэр дотроо намайг Японыг олж харж чадсангүй гээд л баахан муулж бичсэн дээ / инээв/
-Таныг уу даа?
-Тиймээ, намайг. Та гайхах хэрэггүй.Тэр ёс зүйгүй сэтгүүлч үү гэвэл ёс зүйгүй сэтгүүлч. Тэр хүнлэг биш хүн үү гэвэл, хүнлэг биш хүн. Нас чинь залуу байна. Энэ хорвоод их юм үзнэ дээ дүү минь. Чамд сургамж болог гэж л энэ дурсамжийг ярилаа. Одоо тэгээд л тэр маань намайгаа араас баахан муулах байх даа. Уг нь би өөрт нь хэрэгтэй, санаа авч болох, нөхөр ёсны үг хэлж байгаа хэрэг шүү дээ.
-Сонин юм. Гэхдээ хүнлэг байх тухай шаардлага сэтгүүл зүйд заавал зарчим болж тавигдах ёсгүй гэж би бодож байна. Тэр бол хувь хүний цээжин цаана л байх чанар. Тухайлбал би дотроо байгаа хандлагаа аль болох дарах гэж эрмэлздэг. Итгээд, үнэмшээд, өрөвдөөд автаад байгаагаа шүү дээ. Хүмүүс надад худлаа л яриад байх шиг санагдах болсон.
-Тийм бишээ. Хүнлэг энэрэнгүй байх зарчим бол сэтгүүл зүйн хамгийн гол зарчмын нэг. Хүн бол өөрөө эрдэнэ юм. Ерөөсөө хүн болно гэдэг чинь гайхамшигтай том, ёстой Бурханы дээд зэргийн аврал байхгүй юу. Олдошгүй том хувь тохиол. Ганчимэг нэг л удаа хүн болно. Баасансүрэн нэг л удаа хүн болно. Ганцхан удаа олж төрөх тэр хувь заяаг хүнлэг бусаар яаж туулах вэ. Ёстой алдас болох байлгүй.
-Өрөвдөж , үнэмшиж бичлээ гэж их шүүмжлүүлж байлаа. Одоо бол «бүх юм хоёр, бүр түүнээс ч илүү олон талтай шүү» гэж сэтгэлдээ гүнзгий сийлсэн.
-Сэтгүүлч хүн хүнлэг бөгөөд энэрэнгүй байх ёстой. Хүнлэг бөгөөд энэрэнгүй шүү. Үүнийг хэзээ ч битгий март. Үүнээс болж хохирно гэж байхгүй.
-Та МАХН-ын гишүүн. Тэдний алдаа мадаг илт харагдах үед өөрийгөө яаж тайвшруулдаг вэ?
-/инээв/ Тиймээ, би энэ намын гишүүн. «Үнэн» сонинд байхдаа элссэн. Бүр оюутан байхдаа элсэхийг хүсч өргөдөл гаргаж байсан. Гэвч намайг намд элсүүлэхийг хүсэхгүй, саад болж байсан хүмүүс бас бий. Тэд энэ намынх. Гэвч өнөөдөр ихэнх нь алга болжээ. Өөр намд цөөнгүй нь элсээд нүүр буруулжээ. Миний хувьд МАХН-аас гараагүй, урваагүй, шарваагүй. Гэхдээ намынхаа бодлого зарим талаар алдаатай байх үед би харин ил тод шүүмжилж тэмцэж явсан хүн. Үүнээсээ болж муу нэр зүүж, зарим хүнд буруугаар ойлгогдож явсан үе ч бий.
Би яах аргагүй энэ нийгмийн бүтээгдэхүүн учраас энэ нийгэмтэй хамт л миний үзэл санаа төлөвшиж, үлдэж, бас өөрчлөгдөж шинэчлэгдэж явсан байх. Жишээлбэл би малчны хүүхэд. Би бол малчин хүнийг хайрлах ёстой гэсэн үзлээр багаасаа хүмүүжчихсэн хүн. Тийм учраас манай нам ажилчин, малчны эрх ашгийг хамгаална гэхээр чинь зөв л гэж бодохоос яадаг юм бэ. Хүн амын ихэнх нь тэд юм чинь, ядууг нь баян болгоё, дундыг нь илүү өөдтэй болгоё гэж л явсан хэрэг шүү дээ. Тэр битгий хэл бид чинь коммунист гэдэг үгийг арван жилийн өмнө шал өөр утгаар ойлгож явлаа шүү дээ. Гэтэл олон улсын түвшинд коммунист гэдэг үгийг бараг фашист гэсэн утгаар ойлгож байсан юм билээ. Харин бид чинь сайн сайхан гэдэг утгаар л ойлгож байсан байхгүй юу. Биднийг тийм итгэл үнэмшилтэй явсны минь төлөө өнөөдөр буруушааж болохгүй биз дээ. Ерээд оны эхэн үед би МАХН-ын дотор ажилчны жигүүрийг байгуулалцаж байлаа. УИХ-ын гишүүн асан Баянжаргал бид хэд санал санаачилга гаргаж явлаа. Үүний өмнө нь Монголын Ажилчдын Нэгдсэн Холбоо гэж хүчирхэг байгууллага байсан юм. Тэнд би орж явж байсан уу гэвэл, орж явж л байсан байхгүй юу. Дараа нь би ажилчдын дундуур, үйлдвэр заводоор баахан явлаа. Гэтэл сүүл сүүл рүүгээ миний үзэл бодол 180 градус эргэсэн. Ажилчин хүн гэдэг чинь их сонин юм билээ.
-Өөрийг тань Ажилчны нам байгуулах гэж оролдсон гэдэг байхаа?
-Үүнийг маань зарим хүн намайг ажилчны нам байгуулсан гэж ярьдаг юм. Би ямар ч нам байгуулаагүй. Харин МАХН доторх анхны хоёр жигүүрийн нэгийг байгуулалцсан нь үнэн юмаа. Долоо шархдаагүй чоныг ямар чоно гэх вэ, долоон намын батлах өвөртлөөгүй эрийг ямар эр гэх вэ гэж хүртэл өнөөдөр хошигнон ярилцдаг болжээ. Надад өөр ямар ч намын батлах байхгүй шүү./инээв/
-Намын шинэчлэл гэж танайхан их ярьдаг. МАХН-ын шинэчлэл бүрэн хэмжээгээр явагдаж чадсан юм уу. Сөрөг хүчнийхэн «МАХН өнөө л коммунист нам хэвээрээ байна» гэж гайхшран дуу алдаж байна?
-Сөрөг хүчин бол ямар ч үед аль ч улс оронд тийм байдаг. Тэд ердөө л бөмбөгдөх үүрэгтэй. Аль ч улс төрд тийм л байдаг. Бид ч бас сөрөг хүчин байж үзсэн. Сөрөг хүчинд ажиллаж үзлээ. Сая би Сүхбаатарын талбайд болсон жагсаал дундуур яваад сонирхож явтал Улаанхүүтэй таарлаа. Улаанхүү бид хоёр чинь 28 дугаар сургуулийн сурагчид байхгүй юу. Манай хүн сөрөг хүчнийхээ ажлыг хийж явна даа гэж бодоод өнгөрсөн. /инээв/
Сөрөг хүчний ажиллах зарчим ямагт тийм л байдаг байхгүй юу. МАХН шинэчлэгдсэн үү гэвэл, үнэхээр шинэчлэгдсэн шүү. Энэ шинэчлэлийг МАХН-д Намбарын Энхбаяр авчирсан. Би Б.Даш-Ёндон даргыг шилжилтийн хэцүү бэрх үед ачааны хүндийг үүрэлцэж явсан гэдэгт итгэдэг. Тэр хүнийг хүндэтгэдэг. Тэр хүн бол их эрдэм номтой, том хүн.
-Намбарын Энхбаяр шинэчлэлийг аваад иржээ. Гэвч зүгээр л нэг танихгүй залууг Монголыг 70 жил ноёрхсон энэ «ланжгар» нам ямар хаалгаараа оруулчихав аа. Тэр саяхан болтол гойд намтар сэлтгүй, жирийн нэг орчуулагч залуу байсан. Түүнд хаалгыг нь аяархан татахаас эхлээд, эхний шатан дээр хөлөө зөөлөн тавих хүртэл туулж гарсан их зам байх ёстой. Та энэ талаар юу мэдэх вэ. Аль фракцийг түшсэн юм бол?
-Түүний ирснийг жирийн нэг санамсаргүй тохиолдол мэтээр авч үзэх аргагүй. Тийм шүү. Тэр чухал түүхэн цаг үед намд хэрэгтэй мөчид хүчтэйгээр гарч ирсэн юм. Н.Энхбаяр, Ө.Энхтүвшин нарын гарч ирснийг би ердийн л нэг азтай учрал төдийхнөөр тайлбарлаж чадахгүй.
-Нөгөө жигүүрийг нь одоогийн «Үнэн» сонины ерөнхий эрхлэгч Ц.Ганбат байгуулж байлуу?
-Тэгсэн. Тэгэхдээ анхных нь бас бишээ. Уламжлал шинэчлэлийн жигүүрийг бүр өөр улс байгуулсан юм. Бид намаа шинэчлэхийн төлөө л зүтгэж явсан байхгүй юу. Намын шинэчлэлийн тухай хамгийн анхны чангахан яриа 1989 онд «Үнэн» сонины намын үүр дээр болсон юм. Би өөрөө, бас Ц.Балдорж, Ц.Дашдондов нар их шүүмжлэлтэй ярьж байсан. Яахав буруу зөрүү юм байсан байж болно. Гэхдээ засч залруулахын төлөө, шинэчлэхийн төлөө явж байсан нь үнэн юм.Сүүлд 15 эрдэмтэн гэж нэг хэсэг их мандлаа шүү дээ. Тэднээс нэг бус нь манай гэрт ирж, намын шинэчлэлийн талаар санал солилцон ярилцаж л явлаа. Сүүлд зарим нь сайд, дарга нар болцгоосон. Яг тэр үеэр би Японд сарын хугацаагаар явчихсан байсан. Энэ хойгуур их олон зүйл шийдэгдсэн байсан.
-Та Ө. Энхтүвшинг гарч ирсэн гэж үзэж байна уу?
-Бид улс төр ярихгүй гэж тохиролцсон. Сэтгүүл зүйгээ л дагнан ярьж болно биз дээ?
-Та шинэ эрүүгийн хуулинд байгаа сэтгүүлчидтэй холбоотой заалтуудыг өөрчлөх ёстой гэж үзэж байна уу? Бид цагдаагийн хаалгаар шагайх эрхгүй шахам байгаа. Танд нэг зүйл анзаарагдаж байна уу. Одооны цагдаагаас нэг тийм «гаарсан, хэт даварсан» үнэр сэнгэнээд байгааг. Тэд их түрэмгий, балмад болсон юм шигээ?
-Би 1989 онд Японд очиж сар болсон гэж ярьсан даа. Тэгэхэд би японы талд нэг хүсэлт тавьсан юм. Би японы цагдаатай уулзьяа гэдэг хүсэлт тавьсан. Би Монголын сэтгүүлчдээс япон цагдаатай уулзсан анхны хүн юм шүү. Гэхдээ шөнийн цагаар уулзьяа гэдэг хүсэлт тавьсан. Тэгээд яг 24-01 цагийн хооронд ТОКИО-гийн их том дүүргийн цагдаагийн хэлтэс дээр намайг аваачлаа. Тэгэхэд би их сонин зүйлийг олж харсан юм. Японы цагдаа шиг хүмүүстэй, иргэдтэйгээ тийм эелдэг сайхан харьцдаг газар ер нь өөр бий болов уу гэж би бодсон. Гудамжаар явж байсан хүн юмаа гээчихвэл японы цагдаагаас ирж асуудаг. Төөрчихвөл мөн адил ирж асуудаг. Очих газрын замын маршрутаа мэдэхгүй бол цагдаагаас л ирж асууна. Японы цагдаагийн иргэдтэйгээ харьцаж байгаа, хүнд тусалж байгаа нь гайхалтай. Цагдаа шиг хэрэгтэй хүн нийгэмд нь байдаггүй юм билээ. Хүн ардад нь цагдаа шиг итгэлтэй хүн байдаггүй юм байна лээ. Тэд надад «монголын сэтгүүлчтэй уулзах их сайхан байна. Та Японы цагдаагийн мэндийг Монголын цагдаад хүргээрэй» гэж хэлж байсан. Би ирээд нийтлэлдээ түүнийг нь мартаагүй. Номондоо ч оруулсан. Манай цагдаа ийм хэмжээнд хүрч очоосой гэж гэж би ямагт хүсдэг. Цагдаа хүний төлөө л үйлчлэх ёстой. Цагдаа хүнийг зоддоггүй байх ёстой. Хүнийг дарамталдаггүй байх ёстой. Хэрвээ тийм байгаа бол ард түмэн чинь тэдэнд яаж итгэх юм бэ. Гэвч тэдний дотор сайн хүн цөөнгүй байдаг байх л даа.
-Уучлаарай, та шинэ эрүүгийн хуулинд байгаа сэтгүүлчидтэй холбоотой заалтуудыг өөрчлөх ёстой гэж үзэж байна уу?
-Сая шинээр батлагдаад гарч байгаа, дөнгөж хэрэгжиж эхэлж байгаа хууль учраас бас жаахан харах хэрэгтэй байхаа. Харзнах, хүлээхийн муу гэж байхгүй. Тодорхой хугацааны дараа амьдрал аяндаа болж бүтэхгүй байгааг нь шүүрдэж гаргаад шидчихдэг юм. Яарах хэрэггүй. Тэр хуулинд чинь заасан элдэв заалтуудаас гадуур ажиллах өчнөөн боломж сэтгүүлч бидэнд бий шүү дээ. Хүсвэл бид санааныхаа зоргоор эрх чөлөөтэй ажиллаж чадна.
-Бид мэдээлэл олж авах эрх чөлөөгөө эдэлж чадахгүй байна. Үүний төлөө ямар тэмцэл явуулбал үр дүнтэй вэ?
-Хуулиар бидэнд сэтгүүлчид мэдээлэл олж авах эрхтэй, ямар ч эрхтэн дархтан сэтгүүлчдэд мэдээлэл өгөх үүрэгтэй гэж тодорхой зааж өгөх ёстой. Үүнийг бүгдээрээ мэддэг боловч мэдэн будилаад мэдээлэл өгөхийг ч хүсэхгүй, нөгөөх нь ч авч чадахгүй явж байгаа байхгүй юу. Бидэнд мэдээллийн эх сурвалжаа нууцлах, хэлэхгүй байх эрхийг хуульчилж өгөх ёстой. Бид эх сурвалжаа хамгаалж үлдэх, илчлэхгүй байх эрхтэй байх ёстой. Зөвхөн шүүхэд, тухайн асуудал нийгмийн эрх ашигт хохирол учруулсан тохиолдолд зөвхөн шүүгчид итгэмжлэлээр хэлж болно. АНУ-д ч сэтгүүлчдээс шүүх шаардвал мэдээллийн эх сурвалжийг хэлдэг гэсэн. Тийм болохоор манайд ч байхаас өөр арга байхгүй. Түүнээс бусад тохиолдолд Ерөнхийлөгч ч асуусан бид хэлэх ёсгүй. Үүнийг л хуулиндаа баяжуулж тодорхой зааж өгөх хэрэгтэй. Гэхдээ нэг зүйлийг хэлэхэд Улсын нууцад хамаарах тодорхой мэдээллүүд гэж байдгийг мартах учиргүй. Та юу эс андах вэ дээ.
-Та бол манай сэтгүүлчдийн ажлыг шинжлэх ухааны үүднээс судалдаг, задалж тайлбарлаж өгдөг эрдэмтэн хүн. Сэтгүүл зүйн төрөл жанруудын Монгол дахь хөгжил, ололт, зарим төлөөлөгчдийн тухай яривал...
-Их сайхан асуулт байна. Сэтгүүл зүйн төрөл зүйлүүд их олон жилийн өмнөөс хөгжиж ирсэн. Их олон орон гүрэнд адил төстэйгээр хөгжиж, боловсронгуй болж ирсэн ийм зүйл л дээ. Ярилцлага, мэдээ, хөрөг, тэмдэглэл зэрэг нь сэтгүүл зүйн шинжлэх ухаанд байдаг уу гэвэл байдаг. Ярилцлага сайн хийдэг хүн байна. Сайхан хөрөг хийдэг хүн байна. Мэдээ мэдээллийг яах ч аргагүй чамбай хийдэг хүмүүс байна уу гэвэл байна аа. Төрөл зүйлүүд бүгдээрээ байна. Алга болчихоогүй байна. Гэхдээ төрөл зүйлүүд нэг нэгнийгээ баяжуулж, нэг төрөл зүйлийн элемент нөгөө рүүгээ сүлэлдэн орох тийм үйл явц явагдаж байна. Энэ бол ялангуяа сүүлийн үеийн сэтгүүл зүйд гарч байгаа содон үзэгдэл юм. Өөрөөр хэлбэл хатуу онолчлол, хатуу категорт баригдахаа больж байгаа хандлага ажиглагдаж байна л даа. Зарим төрөл зүйл шахагдан арагшаа ухарч байгаа бол зарим төрөл зүйл илэрхий хүчтэй түрэн гарч ирж байгааг би үгүйсгэхгүй. Ялангуяа манай монголын нийгэм дэх сэтгүүл зүйд хоёр төрөл зүйл давамгайлан гарч ирсэн. Энэ бол мэдээ мэдээлэл, ярилцлага хоёр юм. Ийм хоёр төрөл зүйл бүх төрөл зүйлээс тэргүүн эгнээнд гарч ирсэн гэж би судлаач хүний хувьд дүгнэдэг. Энэ нь олон учир шалтгаантай л даа. Зах зээлийн үед зай багтаамж, цаг хугацааны боломж их хомсдсон. Бага талбайд аль болох их мэдээллийг багтаах хэрэгтэй болсон. Үүнээс үүдэж мэдээ мэдээлэл их өндөрт эрчээ аван гарч ирсэн. Ярилцлагын тухайд гэвэл хамгийн их хүнд ойрхон буудаг, массад илүү хүрдэг хэлбэр л дээ. Хүнд их наалдацтай. Тийм учраас ерээд оны эхнээс түрэн гарч ирсэн. Одоо ярилцлага нийтэлдэггүй сонин бараг байхгүй. Ярилцлагагүй дугаар бараг байхгүй болсон. Ярилцлагын төрөл зүйл их чанарлаг байдлаар хөгжиж байгаа гэж би зориуд тэмдэглэж хэлмээр байна. Ярилцлаганаас харилцагч хоёр хүний боловсролын түвшин шууд харагддаг. Ярилцлагаар манайхны зарим нь дагнан мэргэшиж байна. Тухайлбал аль нэг сэтгүүлч малын эмчтэй ярилцахад малын эмчээс дутахгүй тэр салбарыг мэддэг байх шаардлагатай. Тийм нөхцөлд мэтгэлцээний хэлбэр илүү хөгжинө. Цаад хүнээсээ дутуугүй мэдлэгтэй сэтгүүлч харилцагчтайгаа адил зиндаанд ярьж чаддаг байх учиртай. Амархан бичдэг хөнгөн төрөл зүйл ч биш шүү.
-Нэг судлаач сонинд өгсөн ярилцлагандаа «Ярилцлага бол сэтгүүл зүйн гол жанруудын нэг биш. Баруунд бол ток шоу хэлбэрээр хүмүүсийг зугаацуулах маягаар явж байгаа төрөл» гэж хэлсэн. Редакцийн удирдагчид ч «Юун хөрөг, юун тэмдэглэл, тэр чинь устсан. Та мэдээ олж ир. Та зөвхөн баримт л олж ир» гэж шаардах болсон шүү дээ.
-Сэтгүүл зүйн төрөл зүйлүүд нэг нэгэндээ уусан сүлэлдэх процесс явагдаж байна гэж би хэлсэн. Гэхдээ «ярилцлага»-ыг үеэ өнгөрөөсөн. Сэтгүүл зүйн гол жанруудын нэг биш гэж огтхон ч бодохгүй байна. Ямар судлаач тэгж хэлсэн юм бол доо. Би тэр судлаачтай санал нийлэхгүй байна. Харин ч ярилцлага их бүтээлч, хамтын шинж чанартай болж байна гэж хэлмээр байна. Ярилцлага бол нэг талаас тухайн ярилцлагыг авч байгаа сэтгүүлчийн бүтээл. Сэтгүүлч хүн тэр ярилцлагыг чинь хийх гэж өчнөөн их бэлтгэнэ. Тэр хүнийхээ талаар судална. Юм уншиж харна. Баримт цуглуулна гээд өдий төдий хөдөлмөр зарцуулдаг. Тэр бол маш том хөдөлмөр. Нөгөө талаас ярилцлага өгөгчийн бүтээл. Хамтын бүтээл юм шүү. Би бүр ярилцлагыг торгомсог төрөл гэж хэлмээр байна.
-Зугаацуулах үүрэг гэсний тухайд та юу хэлэх вэ?
-Зугаацуулах биш. Зугаацуулах чинь шал өөр зүйл шүү дээ. Манай сэтгүүл зүйн үндсэн долоон үүргийн нэг нь зугаацуулах явдал мөн. Зугаацуулан цэнгүүлэх үүрэг чинь телевизийн хөгжөөнтэй хөтөлбөрүүд, эсвэл сонины «Цай уух зуур» ч гэдэг юм уу тийм хэлбэрийн буланд нийтлэгддэг. Өөрөөр хэлбэл нийгмийн хэт их ачаалал, дуу чимээг түр зуур ч гэсэн мартагнуулах, алжаал ядралыг тайлах, тайвшруулах үүрэгтэй.
-Тухайлбал блиц хэлбэрийн ярилцлагыг зугаацуулах үүрэгтэйд тооцох байх, тийм үү?
-Тэгэлгүй яахав дээ. Дөрөвдүгээр сарын нэгэнд нөгөө инээдмийн өдрөөр жүжигчин Туяа зэрэг хүмүүстэй хийсэн ярилцлагыг хэлж болох юм. Түүнээс биш тэр том жанрыг бүхэлд нь тэгж авч үзэх аргагүй.
-Би УБИС-ын мэргэжлийн сэтгүүлч бэлтгэсэн анхны төгсөгчдийн нэг. Гэхдээ тэндээс мэдээ бичиж чаддаггүй төгссөн. Би үүнийгээ нуугаагүй. «Би мэдээ бичиж одоо ч чадахгүй юм» гэж сэтгүүлчид өгсөн ярилцлагандаа хэлчихсэн юм. Бас нэг удаа «Би насан турш мэдээнд сажлах гэж сэтгүүлч болоогүй. Яагаад ч юм би их яарах юм» гэж илэн далангүй ярьчихсан. Мэдээж хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа шүү дээ. Тэр үг жаахан мушгигдаж хүрээд судлаач ах над руу чиглэн тэгж «загнасан» юм л даа?
-Би саяхан болж өнгөрсөн УИХ-ын нөхөн сонгуулийн үеэр чиний сонинд өгсөн ярилцлагыг уншиж байсан. Тэгээд чамайг дотроо бас зэмлэж байлаа. Мэдээг жижиг төрөл гэж үзэж байна гэх маягаар л надад ойлгогдсон. Тэр нь жаахан мушгигдсан зүйл байж л дээ. Мэдээ бол агуу том төрөл. Чи залуу байна. Бүх төрлөөр бичиж сурах гэж хичээх хэрэгтэй.
-Урмыг минь хугалахгүй гэж хичээж байгаа юм биш биз дээ. Ярилцлага жагсаалаас гарсан бол та шууд л хэлээрэй. Би ярилцлагаар дамжуулж хүний хөргийг бас нэг өөр янзаар босгож ирж, зурж, бүтээж болох юм байна гэж ажигласан. Тэгээд энэ төрлөөр нилээн түлхүү хичээллэсэн. Гэтэл би ойрын үед шүүмжлэлд өртөж эхэллээ. «Чи ярилцлагыг том хийж байна. Их урт асууж байна. Чиний оролцоо их байна. Чи зөвхөн тэр хүнээс факт л унагах ёстой» гэж надаас шаардаж байна. Гэтэл би хийж байгаа ярилцлага болгоноо «Энэ миний уран бүтээл» гэж хандаж хайрлаж ирсэн. Би хүмүүсийн доторх хамгийн гоё гэрлийг олж харахыг, түүнийг нь ил гаргаж харуулахыг хүсдэг. Бас дотроос нь ямх ямхаар мэрэн шаналгаж байгаа уй зовлонг нь мэдрэхийг хүсдэг. Гэтэл сүүлийн үед зүгээр л нэг хүйтэн сэтгэл өвөрлөсөн, баримтын ангууч болон хувирч байх шиг. Би бүхэл бүтэн зургаан жил ярилцлагын төрөл дээр ажиллаа. Надад тулгараад байгаа энэ байдал намайг хямрааж байна. Та намайг ойлгож байна уу? /Энэ асуулт бас л урт болчихлоо. Гэхдээ би өөдөөс минь нэвт шувт ширтэн, намайг анхааралтай сонсож байгаа энэ хүнд бүх проблемоо яримаар байлаа. Яг энэ мөчид би түүнийг мэргэжлийн сэтгүүлч хүн гэдгийг нь ор тас мартсан байв/
-Ярилцлага бол уран бүтээл гэдэгт огтхон ч эргэлзэхгүй байж болно. Би бас боддог л доо. Ярилцлага, мэдээ хоёр яагаад бусад төрөл зүйлүүдээсээ илүү ингээд товойгоод гараад ирэв ээ гэж. Энэ чинь ярилцаж байгаа цаад хүнээ илүүтэйгээр хүмүүст их ойр хүргэж чадаж байгаа учраас тэр. Бусад төрлөөс давуу чанар нь үүнд байгаа юм. Хүссэн ч, эс хүссэн ч дүүлээд гараад ирж байгааг яаж ч хаах гээд нэмэргүй. Цаад хүний бодол сэтгэлийг илүү нээх боломжтойг чи олж харж байна. Үнэн. Тэр боломж ярилцлагын төрөл зүйлд дэндүү бий. Хүний сэтгэл рүү асуултаар дөхсөөр байгаад хүрэх гэсэн тэр цэгтээ тулж очиж чаддаг төрөл. Хөрөгт гэхэд тийм том боломж байхгүй шүү дээ. Ярилцлага хэмжээний хувьд бол ямар ч байж болно. Жижиг, дунд хэмжээний, том гээд. Гэхдээ ярилцлага жаахан том болчих гээд байдаг талдаа төрөл л дөө. Тийм байхаас ч өөр аргагүй.
-Тэмдэглэл гэхэд бараг танаар дуусч байгаа юм биш үү?
-Яалаа гэж. Үгүй байх гэж би найдаж байна. Тэмдэглэл бол бидний ойлгодог тэр утгаараа зөвхөн Монголд хөгжсөн сонин төрөл зүйл. Өөр улс оронд, тухайлбал Оросын сэтгүүл зүйд тийм ойлголт байхгүй. Тэмдэглэлийг шал өөрөөр төсөөлдөг юм. Манай тэмдэглэл уран зохиолын шинж чанартай. Ерөөсөө манай сэтгүүл зүйгээс уран зохиолд дөхөж очсон нь тэмдэглэл, найруулал хоёр байгаа юм. Дорно дахинд, ялангуяа Монголд бол би тэмдэглэлийн төрлийг устаж алга болохгүй л гэж бодож байна. Би аян замын тэмдэглэлийн хоёр ч ном гаргасан. Ахиад ч гаргана л гэж бодож байна. Уран зохиолын жанрт их дөхөж очдог төрөл. Тийм учраас энэ төрөл устахгүй. Тэгээд надаар дуусч байгаа гэвэл их л харамсалтай байна. Монголын сэтгүүл зүй их л ядуу болох юм байна. Нэг сайхан төрөл зүйл алга болно гэдэг чинь юу гэсэн үг вэ.
-Найруулал бол үнэхээр алга болсон шүү дээ. Тэр байтугай хөргийг одооны уншигчид уншихгүй байна гэвэл та юу хэлэх вэ?
-Цөөрсөн, алга болох талдаа орсон уу гэвэл, тэр үнэн. Тийм дүгнэлт хийж болно. Найрууллыг социализмын үед сайн талын баатрыг товойлгон гаргах гэж албадлагаар их бичүүлж байсан. Одоо тийм зүйл алга болсон. Найрууллыг би хөрөг чиглэлээр өөрчлөгдөн хөгжиж байна гэж боддог. Өөрөөр хэлбэл өнгө төрхөө солиод гарч ирж байна гэж. Хөрөг найрууллыг үнэхээр сайн хийж байгаа хүн бол Ш.Цэрэнпил.
-Сонины өглөөний шуурхай ямар болдгийг та мэднэ. Ш.Цэрэнпил хүртэл шүүмжлүүлнэ. Хэн нэгнийг нялуун үгээр магтахаас чинь залхаж байна гэх мэтээр «Бут» авхуулдаг. Хөрөгт зай талбай өгөхдөө ч дугаарын удирдагч нар дургүйлхдаг болсон.
-Тийм үү. Чи бүжгийн жүжиг үздэг үү? Үзэгч их цөөхөнтэй байдаг юм шүү дээ. Гэхдээ хүн төрөлхтөн байсаар байхад сонгодог балет алга болчихвол ямар муухай харамсалтай юм болох билээ. Түүн шиг тансаг сайхан хөргийг устгачихвал уншигчид яах бол. Нийгмийн тодорхой түвшнийхэн уншдаг жанр шүү дээ. Хөргөө ад үзэж шахаад гаргачихвал танай сонины элит уншигчдын нэг хэсэг нь л алга болно доо. Өнөөдөр хөрөг бүтээгч мастер Ш.Цэрэнпил байгаагүй бол магадгүй энэ төрөл алга болчихсон байж мэдэх юм шүү. Нэг хэсэг төлөөлөгчид байгаа учраас, тэр бичдэг жанруудаа хөгжүүлээд, хөтлөөд, чирээд уншигчдыг дагуулаад явдаг байхгүй юу. Сайн ярилцлага хийж байгаа хүмүүсийг авч үзье. Яахав нэг хэсэг С.Жамбалдорж л гэж байсан. С.Жамбалдорж, талийгаач У.Амарсайхан, тэгээд өөрөө байна. Ийм төлөөлөгчид нэг нэгийгээ залгамжлаад байгаа учраас энэ жанраа аваад яваад байдаг. Тэр жанраа амьдруулаад, хөгжүүлээд аваад явж байна.
-Манай сэтгүүл зүйд гялалзаж байсан улсууд бүгд дарга болоод алга болчих юм. Ц.Балдорж байна. Одоо сониндоо тэрслүү үг билүү нэг булан явуулж л байна. Гэвч Балдоржийн хийц биш болохоор нэг л шимгүй. Эр зориггүй, шинэ содонгүй. Ж.Мягмарсүрэн байна. Тэр ерөнхий эрхлэгчээс өөрөөр харагдахаа байсан. Шулуухан хэлэхэд тэр «Эзэн» харагддаг. Түүний сэтгүүл зүйд авч ирсэн хөгжим эгшиглэхээ больсон. Ц.Элбэгдорж, Т.Ганди, Та ... ер бүгд л дарга болцгоон алга болсон. С.Цогтсайхан өвдсөн. Ш.Цэрэнпил элсэн. Алмас гэгддэг Батбаяр ор сураггүй. Та судлаач хүн сэтгүүл зүйнхээ төлөөлөгчдийн тухай үгээ хэлээч. Зарим нь баярлаг. Зарим нь гомдог л доо.
-Монголын сэтгүүл зүйн доторх найруулал, түүний дотор хөрөг найрууллын мастер нь Ш.Цэрэнпил гэж би түрүүн хэлсэн. Үүн дээр судлаач шүүмжлэгчид, уншигчид зөвшөөрөх байхаа гэж бодож байна. Жишээлбэл байгалийн сэдэв байна. Энэ бол дэлхий дахинд аварга том сэдэв. Цаашдаа удтал байсаар байх болно. Ийм том харанга дэлдсэн сэдэв чинь өөрөө аяндаа сэтгүүлчийг төрүүлдэг юм. Энэ сэдвийн тавцан дээр манайд төрсөн төлөөлөгч бол Жамбалын Мягмарсүрэн. Ж.Мягмарсүрэнгийн Амьтдын тухай өгүүллэгүүд буюу «Долоо дахь хөхний гавар» гэдэг ном үүний баталгаа. Энэ чинь олон жил манай сонинуудаар цуварч гарсан нийтлэлүүд. Үнэхээр гайхалтай сайхан ном. Хоёр дахь ботио бичиж байгаа гэсэн. Надад бэлэглэнэ гэж амалсан. Түүний тухай судлаачийн үгээ би олон удаа хэлж байсан болохоор үүгээр цэглэе. Тэр бол Монголын сэтгүүл зүйн байгалийн, ан амьтны дууч нь юм шүү. Түүний өмнө Ш.Цэен-Ойдов, Г.Жамц нар байсан. Ц.Балдорж ч мөн адил энэ сэдвээр гарч ирсэн хүн. Энэ сэдвээр бичигчдийн бүхэл бүтэн үе бий. Тэднээс онцгойрч товойн гарч ирсэн нь бол танай ерөнхий эрхлэгч. Ярилцлагаар бас нэг хэсэг хүн гарч ирсэн. Жамбалдорж өөрийгөө энэ төрлийг Монголд анх үүсгэсэн гэдэг юм. Тэр үнэхээр авьяастай сэтгүүлч. Би түүний дээрх үгийг няцааж шүүмж бичиж байсан юм.
-Ямар нэртэй шүүмж билээ?
-Нэрийг нь мартчихжээ. Агуулга нь гэвэл ярилцлагыг Монголд Жамбалдорж үүсгээгүй. Ярилцлага бол анх Монголд сонин үүсэхэд л бий болсон төрөл. Хүн анх бий болоод хоорондоо хэл амаа ололцож дуу авианы тусламжтайгаар ярилцаж эхэлсэн тэр үеэс эхлээд л ярилцлага бий болсон юм. Зүгээр 1960-70-аад оны үеийн сэтгүүл зүйн ярилцлагын төрөлд Жамбалдорж түлхэц оруулсан уу гэвэл оруулсан. Дараа нь ярилцлагыг нилээд гайгүй хийсэн төлөөлөгч бол тэр талийгаач У.Амарсайхан мөн. Залуу үеэс бол чи байна. Энэ сэдвээр нэг хүн эрдмийн ажил хийсэн. Би дараа чамд диссертацийг нь өгнө. Монголд ярилцлагын тодорхой тооны төлөөлөгчид бий. /Тэр өөрийгөө нэрлэсэнгүй. Түүний «Цахиагийн Элбэгдорж алтан хараацай мөн үү?» «Мэндийн Зэнээ хүнд сурталтан гэж үү?» гэх зэрэг олон сайн ярилцлага байдаг. Биднийг оюутан байхад маань багш нар заавал унш гэж захиж байж билээ/ Бодол бясалгалын чиглэлээр их сонин тийм бичлэгийн арга хэлбэрийг Монголд оруулж ирсэн хүн бол Эрдэнээ юм.
-Ч.Эрдэнэ үү?
-Тиймээ, Ч.Эрдэнэ мөн. Түүний үндсэн аргачлал математик томьёолол байдаг. Манай сэтгүүл зүй бас математик томьёолол гаргалгаануудтай шүү. Монголын сэтгүүл зүйд эрх чөлөөг авчирсан, түүний төлөө цогтой тэмцсэн хүн бол Ц.Дашдондов мөн. Энэ хүн өөрөө том сэтгүүлч. Бүх төрлүүдээр сайн бичдэг. Би энд дээр үеийн төлөөлөгчдийг ярихгүй байна шүү. 1965 он хүртэлх Монголын сэтгүүл зүйн хөгжлийн түүхийг тойм маягаар судалсан хүн бол доктор Г.Дэлэг гуай. 1965 оноос хойшхийг бол үнэндээ хэн ч хийгээгүй. Би хийх санаатай оролдож л байна. Тэнд тэр Ш.Цэрэнпил, Ц.Балдорж өөр хэн хэн байдаг юм бүгд орох ёстой.
Монголд сэтгүүл зүйн судлал бий юу?
-Бий. Яагаад гэвэл сэтгүүл зүйн шинжлэх ухаанаар цол хамгаалсан 20-иод хүн байгаа. Харин та надаас сэтгүүл зүйн шүүмж бий юү гэвэл би байхгүй л гэж хэлнэ дээ. Гэтэл шүүмж нь бол өдөр дутам ус агаар шиг хэрэгтэй байдаг зүйл.
-Та нийтлэлийн төлөөлөгчдийг нэрлээч.
-Нийтлэл, сэтгүүл зүй хоёр чинь нэг юмны хоёр тал мэт боловч дотор нь бас ялгаж салгаж болно. Нийтлэлийн их сонирхолтой төлөөлөгч Баабар байгаа юм. Энэ хүн мэргэжлийн сэтгүүлч биш. Энэ хүн чинь биологич хүн, улс төрч хүн, нийгмийн зүтгэлтэн хүн. Шал өөр мэргэжлийн хүн шүү дээ. Гэхдээ мань хүний бичсэн ном, бичлэгүүдийг нь аваад үзэхээр нийтлэлийн их сонин тийм хэлбэр, агуулга ажиглагддаг. Мэдэрмээр, сурмаар маш сонин зүйл олон бий. Би сүүлд нь бас ойлгосон л доо. Энэ бол барууны, тэр дундаа Польшид ихэд дэлгэрсэн бичлэгийн арга хэлбэр юм байна лээ. Тэнд мань хүн сурч байсан шүү дээ. Баабар бид хоёр их сонин танилцсан улс. Баабар намайг Монгол дахь коммунистуудын үлгэр жишээ загвар гэж бичсэн. Нөгөөхийг нь уншаад уур хүрч байна аа. Тэгсэн мөртөө сэтгүүлчийн маань л өвчин дөө. Хэлбэр нь их сонин санагдаад болдоггүй. «Ямар сонин бичдэг хог вэ, энэ нөхөр чинь бидний бичиж чадахгүй хэлбэрээр бичиж байдаг байна шүү» гэж бодогдон бас нэг жаахан аазгай хөдөлж байна. Дараа нь хоёулаа хэрэлдлээ. Шүүх мүүх боллоо. /инээв/ Гэхдээ Баабар шударга хүн шүү. Би тэр занд нь талархалтай ханддаг юм. Надаас уучлал гуйсан юм. Нийтлэлийн салбарт сэтгүүлчийн мэргэжлийнхэн бараг байхгүй, бусад салбарынхан илүүтэйгээр түрээд ороод ирсэн нь их сонирхолтой.
-Ичмээр л зүйл шүү дээ.
-Тэгэлгүй яахав. Сүүлийн үед ахмад дипломатчид их сайн бичиж байна. Чамбай байна шүү. Гэхдээ мэргэжлийн сэтгүүлчдийн туслалцаа авдаг байхаа. Манай сэтгүүлчид бүх төрлөөр бичих гэж оролдох ёстой байх. Бидний үед хатуу ч шаардлагатай байж. Бүх төрлөөр бичих даалгавар ирнэ. Юм юм хийж үздэг байлаа. Тэгж тэгж нэг төрөлд гаршаад, дурлаад бариад авдаг. Энэ нь зөв. Чи тухайлбал ярилцлагыг сонгосон байна. Монголын сэтгүүл зүй гэдэг чинь уулын боргио шиг олон өнгө аяс, дуу чимээтэй байх хэрэгтэй.
-Баабар гаднын хүн. Өөринхнөөс маань нийтлэлийн төрөл дээр хэн ч алга гэж үү?
-Ц.Балдоржийн нийтлэлүүд сайн шүү. Л.Түдэв гуай ясны нийтлэлч хүн. «Хүмүүс» гэдэг ном нь их сайн ном шүү дээ. С.Эрдэнээгийн «Миний эх орон, миний тоонот» гайхамшигтай сайхан нийтлэлийн ном. Тэр ганц зохиолч ч биш, нийтлэлч хүн шүү дээ.
Та Эрдэнэ Баавайг хэлж байна уу?
-Тэгэлгүй яахав.
-Б.Цэнддоогийн хийж байгаа фельтонуудыг та ямраар авч үзэж байна?
-Энэ бол манай сэтгүүл зүйн бас нэг том төрөл мөн. Социализмийн үед шог нийтлэлийг зүгээр нэг тэслэх бөмбөг шиг авч үздэг байлаа. Ерэн оноос хойш энэ төрөл өнгөрсөн үетэйгээ хамт алга болсон. Одоо жинхэнэ утгаар нь бичлэгийн өндөр түвшинд хийж фельтон хэлбэрээр Б.Цэндоо аваад явж байна. Зарим хүмүүс Цэнддоод их уурлаж байгаа харагддаг. Энэ чинь Цэнддоогийн буруу биш юм аа. Тэр төрөл зүйл нь өөрөө улс төртэй дандаа холилдож явсан, аль ч үед улс төрд ойр явсан эд л дээ. Цэнддоог улс төргүйгээр ойлгож болохгүй. Гэхдээ энэ Цэнддоо чинь уг нь уран бүтээлч хүн юм шүү дээ. Мэргэжлийн сэтгүүлч хүн. Сайхан сайхан уран бүтээлчдийг улс төр уруу татчихаад байх юмаа. Одоо манай Балдоржийг уран бүтээлч гэж харахад учир дутагдалтай. Хаанаас нь ч харсан бизнесч. Ямар цогтой, галтай, дүрэлзсэн сайхан нийтлэлүүд бичиж байлаа. Саяхан би нэг таарсан, эргэж уран бүтээлээ хийнэ. Олон ангит телевизийн кино хийж байна гэж ярьж байна лээ.
-Фото сурвалжлагчид бол муугүй амжилтад хүрсэн байх аа?
-Тэр үнэн. Дунд үеэс л ярья. Дагданготов гуай байсан. Дагданготов гуайн шавь нь Цэрэнжамц. Цэрэнжамцын шавь нь Роозонгийн Энхбат, Энхбатын шавь нь нөгөө талийгаач Ц.Батзориг. Би түүнийг их дэмжиж, сургуульд явуулж байсан юмсан. Энхбат, Батзориг хоёрын авсан зураг бусдаас арай л нэг өөр шүү. Гэтэл Энхбат маань бизнесч болчихлоо. Яг сайхан нийтлэлч гарцаагүй гараад ирлээ гээд л баярласан чинь Ц.Балдорж бизнесч болоод явчихсан. Т.Ганди их сайхан авьяастай сэтгүүлч болох нь дээ гэж байтал улс төр лүү явчихсан. Одоо Т. Гандигаас уран бүтээл хүлээх хэрэггүй. Ц.Элбэгдоржоос бас юу ч хүлээгээд хэрэггүй. Тэр бол ерөөсөө л улс төрч хүн болж хувирсан.
-С.Цогтсайхан, алмас гэгддэг Ц.Батбаяр нарын тухайд та ямраар авч үздэг вэ?
-С.Цогтсайхан бол ерээд оны яг тэр нийгэм, тэр цаг үеийн дууч нь. Тэр цаг үе, үйл явдал нь түүнийг төрүүлсэн. Харамсалтай нь өнөөдөр аюулт өвчин түүнийг ороож байна. Авьяастай сайхан сэтгүүлч. Их юм хийх байсан хүн. Алмас хэмээгч алдар цолтой Батбаяр бол төрөлхийн заяамал авьяастай залуу. Нөгөө ёс зүйгээ барих юм бол бид түүнийг ингэж хэлж бас болохгүй шүү дээ. /Хочилсон болно/ Тэр бол булаастай шижир алт. Авьяасыг юм болгож чаддаг хүн гэж байна. Чаддаггүй хүн бас байна. Алмас Батбаяр маань тэр сайхан авьяасыг архи болгож хувиргасан. Бас улстөрд худалдсан.
-Би өөрийнхөө мэргэжлийг тэтгэвэрт гардаггүй мэргэжил гэж боддог. Гэхдээ надад манай нэг нэртэй сэтгүүлч хоёр жилийн өмнө хэлж байсан. «Одоо чамд идэвхтэй, хурдтай ажиллах хугацаа бага үлдсэн шүү. Эмэгтэй сэтгүүлчид их амархан суудаг. Гал тогооны өрөө нь дуудаад болдоггүй юм. Чи Сонинтогосыг ямар хүчтэй эхэлж байсан гэж бодож байна. Гэтэл тэр алга л байна шүү дээ» гэж?
-Тэр хүн чамд өөрийнхөө бодож явдгаа хэлсэн байж болно. Магадгүй энэ нь үнэний хувьтай ч байж болох юм. Би үүнийг бас үгүйгэхгүй байна. Сэтгүүлчид бодох, сэтгэх хурд нь саарсан тохиолдолд л түүнээсээ болоод сууж магадгүй. Гэхдээ эмэгтэй сэтгүүлчид юу юугүй батерей шиг суучихдаг гэдэг бас юу л бол. Өөрийгөө сайн ирлэ. Сайн хурцал. Тэр хүн чамд зүгээр ч нэг тэгж хэлээгүй байх. Гэхдээ би чамд нэг юм захья. Уулзаж учирсан хүндээ муу бодол хэзээ ч битгий үлдээж байгаарай. Сэтгүүлч хүн хүнтэй уулзаж байж л ярилцлага хийнээ дээ. Чамтай уулзсан хүнд чиний тухай тааруу бодол үлдээж хэрхэвч болохгүй.
-Би өөрийнхөө тухай юу?
-Тийм ээ, чи өөрийнхөө тухай. Тэр битгий хэл хийсэн бүтээлээ заавал эргээд тэр хүндээ үзүүлж бай, эргэж зөвлөлдөж бай. /Түүний энэ зөвөлгөөг хүлээж авах сэтгэл зүйн бэлтгэл надад огт байсангүй/
-Харин би эргэж үзүүлж, уншуулж, хянуулахаас татгалздаг. Үзүүлэхээр тэд өөрийгөө өөрчилж, хэт гоёчилж эхэлдэг. Ухаантай, өө сэвгүй болгоод танигдахын аргагүй будчихдаг. Ярилцлага яг тухайн агшинтайгаа, тэр үед биднийг нөмөрч байсан сэтгэлийн элдэв хөөрлүүд, догдлол, уналт, сөргөлдөөн, юм юмтайгаа хамт байвал илүү амьд болдог шүү дээ. Та сайн мэдэж байгаа? /Түүний дээрх зөвөлгөөг мэргэжлийн зарчимдаа хэрхэн ханддагийг маань сорьж байна гэж би шууд бодсон/
-Тиймээ, тэгдэг. Чамайг Булганы нөхөн сонгуулийн үеэр Өвгөнхүүтэй муудалцахад чинь анхааралтай ажиглаж байсан. Залуу байна. Омголон байна. Юунд ч битгий ам гарч бай. Амьдралын зам харьцангуй их урт шүү дээ. Би чамд хувь хүнийхээ хувьд зөвлөж байгаа юм. Өчигдөргүй өнөөдөр, өнөөдөргүй маргааш гэж байдаггүй юм.
-Баярлалаа. Гэхдээ эргэж ярилцлагаа үзүүлж байх гэдгийг зөвшөөрмөөргүй санагдаад болохгүй нь.
-Би өөрийг чинь ямар нэгэн хэл аманд өртчих бий гэж айж болгоомжлох үүднээс үүнийг зөвлөж байна. Хэрэгт өөрийгөө барьж өгч хэрэггүй. Монголчууд бид цөөхүүлээ. Бие биенээ хайрлаж байх хэрэгтэй. Алдаанаас байнга болгоомжилж яваарай л гэж би чамд аминчлан хэлж байгаа хэрэг шүү дээ. Миний үг чамд хэрэг болж ч мэднэ, болохгүй ч байж мэднэ.
/Бид багахан цагт багтааж ярилцсан ч маш ихийг ярьсан байв. Тохирсон цагаасаа 40 минут хоцорч очих хүртлээ, тэр бүү хэл ороод өрөөнийх нь үүдэнд зогсож байх үедээ ч би түүнийг «Ууртай, хуучинсаг, даргархуу, ихэмсэг хүн намайг угтана» гэж бодсоор, түүнээс эмээсээр байлаа. Харин «За дээшээ суу, би чамайг өдий хүртэл ярилцах хүнтэйгээ болзож сураагүй баймааргүйсэн гэж бодож байлаа шүү хэмээн эелдэгхэн «хатгасны» дараа л жаахан тайвширч, уучлал хүсээд баахан ном дэвтэр, бичиг цаасанд дарагдсан хоймрын ширээнээс холгүй байрлуулсан хурлын стильтэй урт ширээний ард олон сандлуудынх нь нэгийг зориг муутайхан татаж суулаа. Энэ бидний анхны уулзалт юм л даа. Дараа нь шууд цүнхээ ухан диктафоноо гаргаж тавилаа, бас үзэг, тэмдэглэлийн далбайсан том хар дэвтрээ». Харин тэр сэмбэлзтэл алхаж ирээд эсрэг талын сандлыг жирийн, албархуу бишээр татаж суунгаа бугуйн дахь цагаа хяламхийн харж байлаа. Тэр хөнгөн шингэн, соёлтой, бас их саруулхан хүн юм. Төсөөлөх, дам сонсох, эсвэл хэн нэгэн мэргэн хүний тухайн хүнд өгсөн дүгнэлт зэргээс нүүр тулж уулзан нүдээрээ харах, өөрөө мэдрэх дандаа илүү, дандаа хүчтэй байдаг гэдгийг амьдрал надад ахиад л доогтойхон сануулав. Түүнийг хүмүүс янз бүрээр үнэлж цэгнэдэг ч тэр миний бодож байснаас хавьгүй дулаан хүн байлаа./

Ийм л нэг ярилцлага намайг хөлгийн жолоог Польш руу залсан хойгуур «Өдрийн сонин»-д нийтлэгдсэн байв. Би бүр сүүлд олж уншсан. Хүмүүст хүрсэн юм байлгүй дээ Улаанбаатараас, бас Москвагаас хүн утасдаж ярилцлагыг чинь уншлаа. Илэн далангүй яриа болжээ гэж байсан. Бидэнтэй хамт Улаанбаатараас Москва хүртэл нэг онгоцоор ниссэн, миний эртний танил «Эм-импекс» компанийн ерөнхий захирал, анагаах ухааны доктор Б.Бямбаа хүнээр хэрэг болгож захидал ирүүлж билээ. Түүндээ тэрбээр Москвагаас ирээд «Ер нь аль ч төр засаг сэтгүүлчдээр нэг их оролдох хэрэггүй гэж мэргэжлийн хүний хувьд зөвлөмөөр байна» гэсэн ярилцлагыг чинь уншиж таныг мэргэжилдээ ямар их хайртай, бас бахархалтайг ойлгож хүн бүр л өөрийн мэргэжилдээ ийм байдаг бол улс орон амархан хөгжинө дөө гэж бодогдлоо. Энэ ярилцлагын төлөө танд баяр хүргэе гэж бичсэн байв. УИХ-ын гишүүн асан Зуунайгийн номыг тэр надад өгч явуулсан байж билээ. Тэр номыг би амтархан уншсан. Санал сэтгэгдлээ «МОНЦАМЭ мэдээ» сэтгүүлд хүргүүлсэн билээ. Харин хэвлэгдсэн эсэхийг мэдэхгүй байна.

4 comments:

ganga said...

Saihan yarilclaga baina. Mergejliin bish bichih durtai blogchdod hereg boloh sanaa avuushtai zuil ih bailaa. Bayarlalaa.

eebee said...

Mongoliin setgyylzyin tyyhiig barag ter chigeer n'ta yarichihsan baina shyy dee. Ih sonirholtoi yum baina, deer yed sonind garsan gehed... Ter shorongoos avraad baihad taniig muulaad baidag sonin nohor be hehehe

Түмэнбаярын Бум-Эрдэнэ said...

Сар шинийн өмнө соёлын гавъяат зүтгэлтэн болсонд танихгүй ч гэсэн баярын мэнд хүргэж ажил амьдралд чинь сайн сайхныг хүсье!

Anonymous said...

Сайхан ярилцлага байна. Сэтгүүлчийн ёс зүйн асуудлын тухай таны үгнүүд яахын аргагүй үнэн шүү. Энэ тухайд, Ханддолгорт хүлээлгэсэн шийтгэл ямар ч байсан хүнддээгүй гэж хувьдаа боддог л доо. Харин энэ сэтгүүлч Ганчимэг өөрөө бас хэр ёс зүйтэй юм бол доо? Ерөнхийдөө хэт улс төржсөн, тэр талын аливаа нийтлэл нь дандаа prejudiced байдаг шиг санагддаг шүү.